Pravni okvir za sprovođenje izbora je djelimično izmijenjen i pored toga što je Zakon o izboru odbonika i poslanik ostao nepromijenjen usljed neuspjele izborne reforme koja nije mogla da dobije dvotrećinsku podršku u crnogorskom parlamentu. Nužnost primjene zakona kojim se štiti zdravlje ljudi, a u vezi sa COVID-19 pandemijom, uticala je na veći stepen nejasnoća u pogledu pravila za sprovođenje izbornog procesa koje negativno utiču na pripremu izbora, stvarajući veliki pritisak u pogledu zakonitosti i ustavnosti postupanja izborne administracije, prvenstvemo Državne izborne komisije.

Državna izborna komisija (DIK) je uglavnom poštovala predviđene zakonske rokove za sprovođenje izbornih radnji. DIK nije pokazala dovoljan stepen odgovornosti pri usvajanju sveobuhvatnih i jasnih preporuka za zdravstveno bezbjedno održavanje izbora. Usvajanje propisa i dokumenata koja je Ustavni sud ukinuo kao neustavna, indikator je nedovoljne stručnosti članova DIK, ali i političke neodgovornosti jer su, po riječima njihovog portparola, svjesno usvajali neustavne propise. Ukidanje pojedinih odredbi Tehničkih preporuka dovelo je do odlaganja određenih radnji koje je Komisija planirala da sprovede. DIK ni u ovom izbornom procesu nije obezbijedila potpunu transparentnost svog rada, jer nije obezbijeđeno prisustvo medija na sjednicama, kao ni “live” prenos sjednica putem interneta, što je praksa mnogih država u svijetu. Dio Državne izborne komisije koji treba posebno pohvaliti je stručna služba DIK-a, koja je pokazala visok nivo profesionalnosti i otvorenosti za saradnju sa nevladinim organizacijama.

Opštinske izborne komisije (OIK) su uglavnom sprovodile svoje radnje u skladu sa zakonom. Iako je bilo određenih nedoumica prilikom određivanja članova biračkih odbora, odluke OIK-a su bile u skladu sa zakonom, što potvrđuje i činjenica da je svih pet prigovora na njihov rad, koji su podnijeti Državnoj izbornoj komisiji, kao i jedna žalba Ustavnom sudu, odbijeno. Formirano je 1.217 biračkih odbora (BO) čiji članovi treba da budu obučeni o sprovođenju izbora. Obuka biračkih odbora kasni zbog pomenutog ukidanja pojedinih odredbi Tehničkih preporuka, što može predstavljati problem, posebno u slučaju predsjednika biračkih odbora koji prvi put obavljaju tu funkciju, i to u složenim okolnostima uzrokovanim COVID-19 okolnostima.

Birački spisak broji 540.026 birača, što je za 7.427 više nego na predsjedničkim izborima 2018. godine, dok je ukupan broj biračkih mjesta povećan za četiri i iznosi 1.217 BM. U birački spisak je upisano 6.288 birača koji posjeduju staru ličnu kartu ili pasoš (izdatu prije 2008. godine) i koji nijesu podnosili zahtjev za izdavanje novih dokumenata, kao i 1.299 birača koji nemaju nijedan lični dokument i nijesu podnosili zahtjev za izdavanje ličnih dokumenata. Ministarstvo unutrašnjih poslova (MUP) je pokazalo visok nivo spremnosti da sarađuje sa predstavnicima civilnog sektora formiranjem Ekspertskog tima za praćenje ažurnosti i tačnosti biračkog spiska. MUP je omogućio da građani mogu neposredno provjeriti da li su u biračkom spisku ali i dobiti odgovore na svoja pitanja.

I u ovom izbornom ciklusu sprovodi se kontrola biračkog spiska AFIS sistemom (sistem za automatsku identifikaciju otisaka prstiju), uz prisustvo domaćih i stranih posmatrača. Kontrola je počela 25. avgusta i u toku je. Javnom kampanjom i povećanim angažmanom nadležnih službi MUP-a broj lica bez važećeg dokumenta je smanjen sa više od 50.000 birača na oko 23.000 na dan zaključenja biračkog spiska. Ovaj problem je definitivno riješen odlukom DIK-a da se i biračima bez važećih ličnih isprava omogući da glasaju.

Mogućnost zloupotrebe potpisa građana tokom prikupljanja potpisa od strane izbornih lista ostala je velika, kao i u prethodnim izbornim procesima usljed nepostojanja procedura sprečavanja.

Odluka Državne izborne komisije u vezi sa slučajem registracije kandidatske liste Socijalista Crne Gore, koja je potvrđena od strane Ustavnog suda, nije adekvatno obrazložena, izaziva pravnu nesigurnost i otvara prostor za diskriminaciju manje brojnih nacionalnih manjina. Nadležne opštinske izborne komisije nijesu ukazale na neophodnost izmjene izborne liste zbog nepoštovanja rodnih kvota kod dvije izborne liste za lokalne izbore u Andrijevici i Budvi, čime je prekršen Zakon.

Nepoštovanjem odredbi zakona o manje zastupljenom polu, obesmišljava se namjera zakonodavca prilikom usvajanja ovog rješenja, a to je podsticanje žena na veću političku participaciju.

Izborna kampanja za predstojeće izbore sprovodi se u neizvjesnim i neredovnim okolnostima i uslovima, kako usljed neusklađenih zakonskih odredbi koje uređuju pitanje početka i dužine trajanja izborne kampanje, tako i usljed nepostojanja institucionalnih pravila i smjernica za sprovođenje izborne kampanje u COVID-19 uslovima.

Zabrinjava sveprisutnost „funkcionerske kampanje“, odnosno visok stepen prisutnosti javnih funkcionera u periodu predizborne kampanje kroz promociju i otvaranje različitih objekata i infrastrukturnih projekata, kako Predsjednika Crne Gore, predsjednika i većine članova Vlade Crne Gore, tako i funkcionera lokalnih samouprava. CeMI upozorava da se na ovaj način direktno krši član 50a Zakona o izboru odbornika i poslanika i ugrožava princip jednakosti svih učesnika izbornog procesa, da se kreira jasna institucionalna prednost vladajuće koalicije, ali i da propisane prekršajne kazne za navedena kršenja nijesu dovoljne i ne mogu biti odvraćajuće.

Dosadašnja izborna kampanja, dominantno uslovljena pravilima Nacionalnog koordinacionog tijela za zarazne bolesti (NKT) u odnosu na epidemiološku situaciju, nižeg je inteziteta u odnosu na ranije izborne cikluse, bez značajnog broja javnih skupova. Kampanja se u najvećem dijelu, posebno tokom jula mjeseca, odvijala u online prostoru, sa akcentom na Youtube kanal i socijalne mreže, dok se u kasnijem periodu kampanja intezivirala, te su politički subjekti koristili gotovo sve tehnike promovisanja svojih predizbornih programa: audio-vizuelni marketing, bilborde, dijeljenje propagandnog materijala, kontakt sa biračima na terenu i kroz vrata do vrata kampanju. Kako kampanja odmiče sve više su uočljivi elementi negativne kampanje. U drugom dijelu kampanje Srpska pravoslavna crkva (SPC) i pored početne najave da se neće miješati u predizbornu kampanju, postala je njen aktivni sudionik, pravdajući takav odnos potrebom da se bori za ukidanje Zakona o slobodi vjeroispovjesti. Angažmanom SPC obnovljene su protesne litije, i pored toga što se protivpravno organizuju. Angažman SPC u kampanji otvara i pitanje finansiranja kampanje, gdje je zabranjeno finansiranje od strane vjerskih zajednica. Ovo prilično osjetljivo pitanje treba da bude predmet djelovanja ASK-a.

Za parlamentarne izbore 2020. godine potvrđeno je 11 izbornih listi, kojima su do zakonom predviđenog roka za raspodjelu 20% sredstava za troškove izborne kampanje (12. avgusta) raspodijeljena budžetska sredstva u iznosu od 43.051,02 eura, po listi. Za lokalne izbore u Andrijevici potvrđene su tri liste kojima su do 12. avgusta raspodijeljena sredstva u iznosu od 248,06 eura po listi. U Budvi je proglašeno sedam izbornih listi, kojima je do pomenutog datuma pripalo po 1.730,88 eura. U istom vremenskom intervalu za lokalne izbore u Gusinju je potvrđeno šest izbornih listi kojima je pripalo po 90,31 eura.

Na lokalnim izborima u Kotoru potvrđeno je devet lista kojima je do 12. avgusta pripalo po 721,02 eura. U Tivtu je proglašeno sedam izbornih listi, kojima je do zakonom propisanog roka za raspodjelu sredstava raspodijeljeno po 759,71 eura. Posebne žiro račune za finansiranje izborne kampanje otvorilo je svih 11 političkih subjekata koji su učesnici parlamentarnih izbora, što je napredak u odnosu na prethodne parlamentarne izbore kada je bilo nekoliko subjekata koji nijesu izvršili ovu obavezu. Deset političkih subjekata je u zakonom predviđenom roku obavijestilo Agenciju za sprječavanje korupcije o otvaranju računa, a jedino je Hrvatska reformska stranka izvršila ovu obavezu dva dana nakon isteka zakonskog roka.

Agencija za sprječavanje korupcije je pokazala spremnost da sarađuje sa nevladinim organizacijama kroz sastanke radne grupe za praćenje finansiranja kampanje na nedjeljnom nivou. S obzirom na izmjene u zakonu, a usljed posebnih okolnosti izazvane pandemijom COVID-19, Agencija za sprječavanje korupcije (ASK) bi trebalo veću pažnju da posveti kontroli državnih organa, privrednih društava u kojima je država osnivač i/ili većinski ili djelimični vlasnik i kontroli u oblasti transparentnosti socijalnih davanja. Najbolji primjer nedovoljno kvalitetne kontrole Agencije su neke manje opštine (Andrijevica, Plužine), koje su izdvajale najviše za jednokratnu novčanu pomoć iz budžetske rezerve. U dosadašnjem toku kampanje, zbog kršenja odredbi Zakona, pokrenuta su 287 postupaka protiv organa vlasti, i 83 postupka protiv političkih subjekata. Agencija za sprječavanje korupcije je izvršila većinski dio kontrola koje je predvidjela svojim planom kontrole i nadzora, ali i dalje nije pokrenula postupke u slučajevima koji izazivaju najveću pažnju javnosti. U Osnovnom državnom tužilaštvu u Podgorici formiran je predmet u cilju utvrđivanja svih činjenica i okolnosti predmetnog događaja, koji je u fazi izviđaja. Osim toga, indikativan je slučaj optužbe potpredsjednika Skupštine i partije Forca na račun koalicionih partnera iz vlasti da vrše političku korupciju u Ulcinju, obećavajući i vršeći zapošljavanja kako bi osigurali glasove. Skupština Crne Gore je usvojila krovni Zakon o medijima i Zakon o Radio-televiziji Crne Gore (RTCG) nakon raspisivanja izbora, krajem jula 2020. nakon raspisivanja izbora. Na ovaj način kreirana je pravna nesigurnost i nije ostavljeno dovoljno vremena kako medijima, tako i političkim subjektima, da se upoznaju sa rješenjima novousvojenih zakona. Dodatno, izmjene i dopune Zakona o finansiranju političkih subjekata i izbornih kampanja koje je Skupština usvojila pola godine ranije, a čije odredbe regulišu postupanje medija tokom izborne kampanje, kao i nadležnosti ASK-a u tom pravcu, dodatno doprinose nesigurnosti i nijesu dobar pokazatelj za ujednačen i ravnopravan tretman svih izbornih subjekata.

Medijska scena u Crnoj Gori je raznovrsna i na tržištu posluje preko 150 medija, odnosno 22 televizije, 53 radija, broj registrovanih elekrtonskih publikacija, odnosno informativnih portala je 70, dok izlaze 4 dnevna lista, 1 nedeljnik i posluje 1 novinska agencija. Iako pluralistička, medijska scena je duboko politički podjeljena, uz jasno uočavanje političkih preferencija u odnosu na publikovani sadržaj. Skupština Crne Gore nije obrazovala Odbor za praćenje primjene Zakona o izboru odbornika i poslanika u dijelu koji se odnosi na medije što joj je bila zakonska obaveza.

Primjetno je odsustvo većeg broja tradicionalnih debata u ključnim talk-show emisijama, kako kod javnih emitera, tako i kod većine privatnih medija, a idejno rješenje za scenografiju RTCG, koje je u svojoj osnovi gotovo identično predizbornom riješenju vladajuće Demokratske partije socijaliste (DPS) može biti obmanjujuće za birače i podpada pod prikriveno medijsko predstavljanje, koje je suprotno članu 8 pravilnika AEM-a. Ovo je bio i razlog brojnih reakcija predstavnika ostalih izbornih lista i optužbi na pristrasnost RTCG-a u izvještavanju, a koje su dodatno produbljenje zabranjivanjem političkom spota listi “Crno na bijelo” zbog korišćenja holograma predsjednika države. Agencija za elektronske medije (AEM) je ovlašćena za nadzor nad medijima tokom kampanje i blagovremeno je usvojila Pravilnik o pravima i obavezama emitera tokom izborne kampanje. Imajući u vidu situaciju sa korona virusom u Crnoj Gori, društvene mreže su imale važnu ulogu tokom kampanje.

Registrovana je velika aktivnost političkih partija, koja je u porastu od kraja juna, odnosno od kada su zvanično raspisani izbori. U predizbornom periodu na društvenim mrežama dominantno se ističu DCG, DF, Prava CG, SNP, DPS, URA, SD, SPD, dok su manjinske partije bile nešto slabije aktivne. Imajući u vidu da u Crnoj Gori nema zakonodavnog okvira koji eksplicitno reguliše online medije i društvene mreže, od važnosti je napomenuti da od 5. avgusta 2020. godine važi obaveza poštovanja Facebook pravila političkog oglašavanja za sve političke subjekte u Crnoj Gori. S tim u vezi, svi dostavljeni podaci o ovlašćenom oglašivaču, odnosno autoru oglasa, koji se dostave Facebooku, biće dostupni u Ad Library Biblioteci naredih 7 godina. U predizbornom periodu na Facebook platformi najaktivniji medij, odnosno najviše sadržaja je kreirao i podijelio FOS Media, a potom slijede Portal Analitika, Portal Standard, Portal Antena M, Informativni portal IN4S, Kolektiv.me, Vijesti, te RTCG Portal, a pored velike aktivnosti političkih partija i političara na društvenim mrežama, tokom izbornih kampanja pribjeglo se i korišćenju raznih stranica, grupa i mim profila u cilju širenja svojih poruka među biračima.

Učešće žena na izbornim listama je nešto veće nego 2016. godine, ali se u najvećem procentu (blizu 40%) žene i dalje raspoređuju na svako četvrto mjesto na izbornoj listi, što je zakonski minimum. Sa druge strane, na lokalnom nivou uočene su nepravilnosti u sferi participacije manje zastupljenog pola, tokom potvrđivanja dvije izborne liste. Na izbornim listama „Za budućnost Andrijevice – SNP – NSD“ i „Nova Budva – Ilija Gigović“ nije ispoštovana zakonska odredba da na izbornoj listi među svaka četiri kandidata/kinje prema redosljedu na listi mora biti najmanje po jedan kandidat/kinja, pripadnik/ca manje zastupljenog pola, što je direktno kršenje Zakona o izboru odbornika i poslanika.